TARİHİMİZDE 1 MAYIS KUTLAMALARI
1 Mayıs 1906
Tarsus ile ilgili araştırmalarıyla bilinen Uğur Pişmanlık, kitabında ilk 1 Mayıs kutlamasının Osmanlı topraklarında İzmir’de yapıldığını söylemektedir.[1] DİSK Genel-İş Sendikası arşivindeki belgeye göre 1906 1 Mayıs’ı İzmir Basmane çevresinde, işçi kahvehanelerinin bulunduğu bölgede işçiler tarafından kutlanmıştır.
1 Mayıs 1909
Osmanlı coğrafyasında İzmir’den sonra 1 Mayıs İşçi Bayramı, 1 Mayıs 1909 Tarihinde Makedonya Üsküp’te ve Selanik’te kutlanmıştır. Her iki yerde de yürüyüşle başlayan kutlama, miting ile sona ermiştir.
İstanbul’da Kâğıthane’de daha çok bahar şenliklerini anımsatan bir gezi de düzenlendiğini görüyoruz. Daha çok Yunan/Rum ve Bulgar işçilerin katıldığı şarkıların söylendiği bir gezi niteliğindedir. Konuşmalar yapılmış olsa da tam olarak 1 Mayıs kutlaması olduğunu söyleyemeyiz.
1 Mayıs 1910
Selanik’te Sosyalist İşçi Federasyonu tarafından organize edilmiş, Bulgar Sosyalistleri de dahil pek çok sosyalist grup ve işçi örgütleri ile birlikte yürüyüş yapılıp miting ile kutlanmıştır. Mitinge davet edilen Bulgar kökenli Romanya yurttaşı Dr. Kristian Rakovski konuşma yapmış, Balkan Birliğinden ve kardeşliğinden söz etmiştir.
1910 yılında İstanbul’da da coşkulu bir kutlama gerçekleşmiştir. Kutlanan 1 Mayıs’ta, kadınların kurduğu “Kadın Giyim İşçileri Sendikası”, kutlamaların gerçekleşmesini sağlayan kadroda yer almış ve aktif çalışmışlardır. Çoğunluğu Yunan/Rumlardan oluşan Türkiye Sosyalist Merkezi ve Ermeni sosyalist Daşnaksutyun ile Hınçak partilerinin daveti ile Pipino Bira Fabrikasının bahçesinde düzenlenmiş yaklaşık 800 işçi katılmıştır. Çoğunluğu gençlerin ve kadın işçilerin oluşturduğu kalabalık daha sonra yürüyüş de yapmışlar, Tütün Rejisi işçilerinin katılımıyla kalabalık bin kişiyi bulmuştur.[2]
1 Mayıs 1911
Bazı kaynaklarda İTC’nin baskısı üzerine kutlamalar yapılmadığı söylense de, M. Şehmus Güzel, özellikle Georges Haupt ve Paul Dumont’un anılarından yola çıkarak, başta Selanik olmak üzere pek çok yerde kutlandığını söylemektedir.[3] Ancak Selanik dışında da kutlandığına dair belgeye dayalı bir bilgi bulamadım.
Selanik Sosyalist İşçi Federasyonu 3 Mayıs 1911 tarihli II. Enternasyonal’e gönderdiği raporda da, Selanik’te 1 Mayıs kutlamasının geniş katılımlı ve coşkulu bir şekilde yapıldığını belirtmektedir.[4]
1 Mayıs 1912
Selanik’te açık olarak kutlama yasaklanmış ve bunun üzerine Sosyalist İşçi Federasyonu’nun çağrısı üzerine 7.000 işçi greve gitmiş ve işe gitmemiştir. Federasyonun lokalinin önünde toplantı düzenlenmiştir. Katılımcıların daha sonra parkta yapacakları açık hava toplantısı, polis tarafından engellenmiş ve kalabalık güvenlik güçlerince dağıtılmıştır.
İstanbul Pangaltı’da Belvü bahçesinde Osmanlı Sosyalist Fırkası, işçi örgütleriyle birlikte 1 Mayısı coşkuyla kutlamışlardır. Osmanlı Hükümeti bu kutlamaya izin vermek zorunda kalmıştır.
1 Mayıs 1913 yılı kutlaması için Dersaadet Amele Cemiyeti İttihadı bir bildiri yayınlamış ancak kutlama yapılamamıştır.
1 Mayıs 1913 ten 1920 yılına kadar 1 Mayıs kutlamalarına izin verilmemiştir.
Trabzon ve çevresinde 1 Mayıs 1920’de Paul Dumont tarafından kutlama yapıldığı, Trabzon İngiliz Konsolosunun telgrafına dayanarak söylenmektedir. Trabzon’da 1 Mayıs kutlamasında Lenin ve Enver Paşa lehine sloganlar atıldığı da iddia edilmektedir. Trabzon’da o günlerde ittihatçıların güçlü olduğu da dikkate alınarak böyle bir kutlamanın yapıldığı söylenebilir.
1 Mayıs 1921
İstanbul işgal altında, İşgal Orduları Komutanlığına bağlı Zabıta Komisyonu tarafından gösteri ve kutlamaların yasaklandığı, aksi davrananlarının cezalandırılacağı söylenmesine, işçilerin kutlamaya katılmamaları için tehdit edilmesine karşın, Türkiye Sosyalist Partisi’nin örgütlediği 1 Mayıs kutlaması inanılmaz bir kalabalıkla kutlanmıştır. Konuşmalarda, işçilerin 8 saatlik iş günü, bir gün ücretli izin yani hafta tatili ve işçi örgütlenmelerinde yasakların kalkması ile ilgili talepleri öne çıkmıştır.
İşgal kuvvetleri Zabıta Komisyon başkanı Albay Ballar’ın yayınlattığı iki bildirgede tehditler ciddi boyuttadır.
“Gerek 1 Mayıs münasebetiyle ve gerek sair herhangi bir tarih için nümayişler tertibi zımnında vuku bulacak herhangi bir müracaat nazar-ı itibara alınmayacaktır. Her nevi siyasi ve diğer alaylar tertibi askeri kumandanın emriyle kati surette yasaktır. BU emre her türlü muhalefetin ciddiyetle nazar-ı itibara alınarak, cüret edenlerin şiddetle cezaya duçar olacağı ahaliye beyan edilir.”
“1 Mayıs günü her nevi esnaf ve şirketler amelesi daima çalışma haklarını muhafaza etmektedirler. Beynelmüttüfekinin zabıta onların emniyetini kati surette temin edeceklerdir. İstanbul’un askeri işgal altında bulunması dolaysıyla her nevi suilast ve siyasi nümayişlerle, fabrikalarda alet ve edevatı tahrip veya ameleyi işinden men gibi hareket askeri suç seklinde telakki edilecek failleri askeri mahkemelere sevk olunacaktır.”[5]
Her türlü baskıya karşın, Emekçilerin birlik olması durumunda zalimlerin aciz kaldığının en güzel örneği İstanbul’da 1921 1 Mayıs’ında gösterilmiştir.
1 Mayıs 1922
1922 yılı için sosyalist örgütler ve işçi örgütleri İstanbul’da “1Mayıs Komisyonu” adıyla bir araya gelmişler ve 1 Mayıs kutlamasını birlikte organize etmişlerdir.
1 Mayıs Komisyonunun gösteri programı gazetelerde şu şekilde yayınlanmıştı:
“1. İstanbul’da mevcut bütün işçiler, kadın erkek ve bir teşkilata mensup olsun olmasın bu bayrama davetlidir.
2. Toplanma merkezi Pangaltı’dır. Bayrama iştirak edecek bütün arkadaşlar saat on birde Pangaltı’da bulunacaklar ve kollarında kırmızı pazıbentler bulunan tertip heyeti tarafından karşılanacaklardır.
3. Grup halinde gelecekler şehir dâhilinde yürüyüşlerinde hiçbir türlü nümayiş yapmayacaklar ve proletarya şuuruna yakışacak bir vakar ve sükûnetle geçeceklerdir.
4.Bayram Pangaltı’da başlayacak ve bütün gruplar toplu olarak saat on bir buçukta önde mızıka olduğu halde Pangaltı’dan hareketle Kâğıthane’ye gidecekler ve arkadaşlar mızıka ile birlikte işçi şarkıları terennüm edeceklerdir.
5. Kâğıthane’de 1 Mayıs bayramının ehemmiyetini ve tarihi hakkında söz söyleyecek arkadaşların nutukları dinlenecek, bayram saat beşe kadar devam edecek ve beşten sonra arkadaşlar yine sükûn ve vakarla dağılacaklardır.
6. Bir mayıs Komisyonu polise karşı bütün mesuliyeti deruhte etmiş olduğundan bütün arkadaşların tertip heyetinin ihtarlarını iyi karşılanması ve iş bu programın haricine çıkılmaması bilhassa rica olunur.”[6]
1922 yılının 1 Mayısında, İstanbul’da ilk defa değişik milletlere mensup kadınlı erkekli beş altı bin işçinin Kâğıthane’de gerçekleştirdiği miting hem yerli hem yabancı Burjuvaziyi korkutmaya yetmişti. Bulgar Komünist Partisinin (BKP) Türkçe yayın organı “Ziya Gazetesi” Dr. Şefik Hüsnü’nün 1922 yılının 1 Mayısında Kâğıthane’de yaptığı konuşmanın büyük ilgi uyandırdığını belirterek, konuşmadan belli bölümleri 10 Mayıs 1922 tarihli sayısında yayınlamıştır.[7]
Dr. Şefik Hüsnü, işçi lehinde bir iş yasasının çıkarılmasını ve sendika kurma önündeki engellerin kaldırılmasını konuşmasında özellikle vurgulamıştı.
Ankara’da İstasyon civarındaki eğlence mahallinde sabah 10’dan sonra işçiler ve İzmir milletvekili Yunus Nadi, Menteşe/Muğla milletvekili Tevfik Rüştü Bey, İstanbul milletvekili Numan Usta, Sovyet Büyükelçiliğinden bazı yetkili kişilerin de katılımıyla konuşmalar yapılmış ve işçi bayramı kutlanmıştır. Kutlamalar Sovyet Büyükelçiliğinde devam etmiştir. Akşam da hasta ve engelli işçilerin yararına tiyatro gösterimi Millet Bahçesinde gerçekleşmiştir.[8]
Zonguldak Ereğli’de de Maden işçileri 1 Mayıs kutlaması yapmışlardır. M. Şehmus Güzel, İzmir’de de 1 Mayıs kutlaması yapıldığını dile getirmektedir.[9]
1 Mayıs 1923
İstanbul’da Ankara Hükümetine yakın olduğu söylenen Umum Amele Birliği ve Türkiye İşçi Çiftçi Sosyalist Fırkası tarafından ayrı ayrı kutlanmıştır. 1924 1 Mayısın da olacağı gibi “sarı sendika” niteliğinde kurulan İstanbul Umum Amele Birliği (ismi Sonra Türkiye Umum Amale Birliği olmuştur), kutlamayı genel merkezinde yapmıştır. Konuşmalardan sonra yurdu düşmandan kurtaran Mustafa Kemal Paşa’ya şükran telgrafı çekilmesi kararlaştırılmıştır.
Türkiye İşçi Çiftçi Sosyalist Fırkası’nın ağırlıklı olduğu İstanbul İşçi Teşkilatları Heyeti Müttehidesi/Birliği tarafından düzenlenen 1 Mayıs kutlamaları ise tek işçi mebus Numan Usta’nın da katılımıyla Babıâli caddesindeki Türk Mürettibin Cemiyeti merkezinin önünde gerçekleşmiştir. Saat 14.00 gibi Elektrik, Tramvay ve Tünel amele cemiyetleri, Türk Mürettibin cemiyeti, Hükümet Fabrikaları Heyeti Murahhası, Ekmekçi İşçi Cemiyeti, Reji Amelesi Cemiyeti, İnşaat-ı Bahriye Cemiyeti, İstanbul Liman Emvali Ticariye Deniz İşçileri Cemiyeti, Silahtarağa Elektrik İşçileri, Seyrü Sefain Fabrikası işçileri, Yaprak tütün Amelesi Cemiyetleri üyesi işçilerin katılımıyla kutlanmıştır. Darülfünun Fen Fakültesi öğrencileri de 1 Mayıs kutlama mesajı yollamışlar ve bu mesajda alkışlarla okunmuştur.
“Efendim, Darülfünun Fen Fakültesi gençleri İstanbul’un umum amelesinin 1 Mayıs 339/1923 bayramını tebrik ve bu vasıta ile memleketi omuzları üzerinde tutan ve taşıyan ve onu çelik kolları ile yaşatan vatanın en lazım ve faziletkâr unsurunu bir kere daha hürmet ve minnetle selamlar. Darülfünun Fen Fakültesi Talebe Cemiyeti”[10]
1923 yılı 1 Mayıs’ı Ankara Hükümeti’nin Lozan görüşmeleri de söz konusu olduğu için, sola baskı ve şiddeti uyguladığı bir yıl olmuştur. İstanbul’da dağıtılan bir bildiri bahane edilerek Türkiye İşçi ve Çiftçi Sosyalist Fırkasının genel başkan ve yöneticilerinin de içinde olduğu 20 sosyalist tutuklanmıştır.
Ankara 1923 yılı 1 Mayısında da, işçiler 8 saatlik iş günü ve hafta tatili talepleri için Meclis’e yürümeye çalışmışlar, karşılığı pek çok işçinin tutuklanması olmuştur. Hemen arkasından Amele Teali Cemiyeti de kapatılmıştır.
1 Mayıs 1924
1924 1 Mayısını İstanbul Umum Amele Birliği genel merkezinde kitlelerden uzak olarak usulen kutlamıştır.
İstanbul’da ise işçilerin 1 Mayıs kutlamasına polis izin vermemiş, işçilerin yaptıkları kutlamaya müdahale etmiş ve dağıtmıştır.
“1924’de İstanbul’da yapılan 1 Mayıs kutlamalarına polis ve jandarma müdahale etti, işçilerden bazıları tutuklandı.”[11]
1924 (bakış açısına göre 1927) tarihinden sonra 1 Mayıs kutlamaları yasaklanmış ve bu yasak 1976 yılına kadar devam etmiştir.
1926 yılı itibariyle basında da 1 Mayıs Bahar bayramı olarak kabul görmeye başlamıştır. “İkdam” gazetesinin 1 Mayıs 1926 tarihindeki sayısı ibretliktir:
“1 Mayıs baharın ve hayatın en neşeli, latif bir günüdür. Bugün 1 Mayıs olduğundan dünyanın her tarafında adet olduğu gibi bu sene vakitli olanlar işlerini terk ederek süt içmek ve kırlarda vakit geçirerek baharın latif ve müstesna gününden istfade etmek fırsatını kaçırmayacaklardır.
Avrupalılar alelumum 1 Mayıs günü kırlarda gezmeyi, Mayıs çiçeklerini toplamayı pek büyük bir zevk addetmektedirler. Alelumum kadınlar ve genç kızlar 1 Mayıs günü çayırlar ve yeni biten otların üzerine oturmaktan pek hoşlanırlar.”[12]
1925 yılında Amele Birliği kapatıldıktan sonra kurulan Amele Teali Cemiyeti ilk 1 Mayıs kutlamasını İstanbul’da yapmak için geniş bir program hazırlamış ancak Vali tarafından izin verilmemiştir. Bunun üzerine Amele Teali Cemiyeti, İstanbul’daki cemiyet binasında kutlamaları kabul etmiş ve İstanbul Valisine giderek hükümete saygı ve minnetlerini sunmuştur(!).
1927 yılında da cemiyet merkezinde kutlamalar kabul edilmiş ve akabinde Kâğıthane’ye gidilerek bahar bayramı havasında eğlenilmiştir. Bu bağlamda 1 Mayıs İşçi Bayramı kutlaması yapıldığı tartışmalıdır. 1927 yılı sonbaharında da Amele Teali Cemiyeti kapatılmıştır.
1935 yılında yasa ile “Bahar Bayramı” kabul edilen 1 Mayıs 1976 yılına kadar yasaklanmıştır.
[1] Tarsus İşçi Sınıfı Tarihi. Uğur Pişmanlık. Yazılama yy. Nisan 2013. Sf:36
[2] İstanbul’un Irgatları. Stefo Benlisoy. İstos yayın. Nisan 2018. Sf:34
[3] Türkiye’de İşçi Hareketi. M. Şehmus Güzel. İmge kitapevi. Şubat 2016. Sf:93
[4] Osmanlı İmp.da Sosyalist Hareketler. G.Haupt-P.Dumont. Ayrıntı yy.2013. Sf:85.
[5] Türkiye’de İşçi sınıfı. Zafer Toprak. Tarih vakfı Yurt yy. Eylül 2016. Sf. 313
[6] Türkiye’de İşçi sınıfı. Zafer Toprak. Tarih vakfı Yurt yy. Eylül 2016. Sf. 314
[7]BKP’nin Türkçe Yayın Organı Ziya Gazetesi ve Türkiye. Mete Tuncay. Sosyal Tarih Yayınları. Eylül 2009. Sf:38
[8]Türkiye’de Sol Akımlar-1- Mete Tunçay. İletişim yy.2019. Sf: 464
[9]Türkiye’de İşçi Hareketi. M. Şehmus Güzel. İmge kitapevi. Şubat 2016. Sf:120
[10]Türkiye’de İşçi sınıfı. Zafer Toprak. Tarih vakfı Yurt yy. Eylül 2016. Sf. 352
[11] Kurtuluş Savaşında Sol. Ufuk Uras. Altın Kitaplar. Temmuz 2007 Sf:79
[12] Türkiye’de İşçi sınıfı. Zafer Toprak. Tarih vakfı Yurt yy. Eylül 2016. Sf. 329